به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم،وقتی صحبت از معماری ایرانی می‌شود، بدون شک در ذهن هر شنونده‌ای آثار فاخری نقش می‌بندد که اوج هنر، زیبایی و علم مهندسی به خوبی در آن مشهود است؛ هنری که بیش از 5 هزار سال قدمت دارد، زبانزد خاص و عام است و با تأثیر گرفتن از مفاهیم اسلامی یک پدیده در طول تاریخ به شمار می‌آید اما متأسفانه سال‌هاست اثری از این معماری فاخر باقی نمانده است در حالی که می‌توان با به کارگیری الگوی ایرانی- اسلامی در معماری‌ و ساخت و سازهایمان یک الگوی اسلامی گردشگری و تاریخی را به رخ دنیا  بکشیم.

سید محسن طباطبایی مزدآبادی دبیر کل انجمن علمی اقتصاد شهری ایران در گفت‌وگو با خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم، درباره این موضوع، اظهار کرد: اسلام یک تمدن، فرهنگ وپیام  اصلاح همراه با دانش است و شهرهای اسلامی نیز بارزترین آن هستند.

 4 دوره طلایی درشهرهای اسلامی

وی ادامه داد: در چهار دوره (زوال امپراطوری روم، اوایل عصر میانه، شهرنشینی زیاد و اواخر عصر میانه) تکاملی که شهرهای اروپایی در فاصله قرون 3 تا 16 از سر گذرانده‌اند، مطالعه شهرهای اسلامی در دوره‌های دوم و سوم یعنی در فاصله قرون 9 تا 13 میلادی اهمیت زیادی پیدا کرده است. 

طباطبایی تصریح کرد: در این دوران بارزترین ویژگی که هویت جداگانه‌ایی به شهرهای اسلامی نسبت به شهرهای اروپایی بخشید، مفهوم و استفاده از فضاهای عمومی، محلی و مالکیت‌ها در شهرهای اسلامی است .

وی در ادامه گفت: شهرهای ایرانی در دوره‌های اولیه ورود اسلام به این قلمرو به همان شکل اولیه (کهن دژ، شارستان و ربض) به حیات خود ادامه می‌دادند تا اینکه اسلام به تدریج ویژگی‌های خود را بر این شهرها دیکته کرد، این تمدن و فرهنگ به دو روش «تولید عناصر جدید در شهر» و «تکامل و تغییر عناصر قدیمی»، شهرهای ایرانی را دستخوش تحول کرده و به نوعی آنها را تبدیل به شهرهای ایرانی- اسلامی کرده است.

 دبیر انجمن علمی اقتصاد شهری ایران اظهار کرد: این تغییر در پنج مرحله شهرنشینی تحت عنوان پنج سبک خراسان، رازی، آزری، اصفهان و تهران از سال 600 تا 1900 میلادی صورت پذیرفت. در این گزارش فرآیند تحول شهر ایرانی- اسلامی قبل از ورود مدرنیسم در دو مرحله که یکی به عنوان مرحله گذار (600 تا 1500 م) و دیگری مرحله حیات دوباره (1500 تا 1920) نامیده می‌شد، مورد بررسی قرار گرفته است. 

وی گفت: اما از سال 1920 به بعد با ورود دیدگاه مدرنیسم به عرصه برنامه‌ریزی و طراحی شهری؛ شهرهای ایرانی- سلامی دستخوش تحولات زیادی شدند؛ که از جمله آن می‌توان به تخریب ساختار محله‌های شهری، تغییر هویت میدان‌ها و تغییر فرم فضایی بازارها اشاره کرد. 

ویژگی‌های شهرهای اسلامی 

طباطبایی‌مزدآبادی گفت: طرح‌ها و الگوهای مدرنیستی که این تغییرات را در شهرهای ایرانی- اسلامی به وجود آورده بودند شبیه به طرح‌ها و الگوهای پست مدرنیستی هستند، اما برنامه ریزان پست مدرن با تکیه بر نظرخواهی و مشارکت مردم در راه‌‌حل‌ها سعی در انعطاف پذیرتر کردن طرح‌ها دارند.

 وی ادامه داد: این ویژگی در شهرهای اسلامی می تواند نوعی برگشت به الگوهای سنتی شهر اسلامی را تقویت کند. در مجموع نتایج متعددی بدست آمد که از جمله آن‌ها می‌توان به این دست آوردها اشاره کرد که شهرهای اسلامی در ارتباط و در تمایز با شهرهای اروپایی به هویت جداگانه‌ای رسیده‌اند که البته این روش نمی‌توانست لازمه هویت یابی هر نوع شهری باشد و همچنین این نتیجه مهم که فضاهای شهرهای ایرانی- اسلامی تحت تاثیر مستقیم وقایع تاریخی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی این سرزمین تکامل یافته‌اند.

شهرهای اسلامی دنیا که الگوی تمدن اسلامی اند

وی در ادامه گفت: از نمونه شهرهایی که با اصول اسلام طراحی شده و در گذشته رونق فراوانی داشته است می‌توان به شهر تهران، اصفهان و قزوین در ایران و شهر مکه، مدینه منوره، نجف اشرف، حلب در سوریه، طرابلس، اسکندریه در مصر، قیروان در تونس، تریم در یمن، تلمسان در الجزایر و باکو در آذربایجان اشاره کرد ضمن اینکه دو کشور اسلامی مالزی و سنگاپور نیز جزو کشورهای مسلمان با شهرهای مسلمان نشین هستند؛ سنگاپور و مالزی از جمله کشورهایی هستند که شهرهای مسلمان نشین دارند و این شهرها با اصول شهرسازی اسلامی ساخته شده‌اند.

دبیر انجمن علمی اقتصاد شهری ایران گفت: به نظر می‌رسد استفاده از طاق و گنبد در اکثر بناهای تاریخی شهرهای اسلامی نمایانگر آسمانی پاک بوده که نشانی از اسلام را به دوش می‌کشد؛ بنابراین بررسی‌های صورت گرفته و تغییرات به‌روزرسانی شده و البته برگرفته از الگوهای غیر اسلامی، نشانگر این است که شهروند امروز با شهروند قدیم تفاوت دارد.

ورود تجدد پیش از آگاهی شهروندان

وی افزود: خواسته‌ها متفاوت و سبک زندگی، تغییر یافته است؛ ضمن اینکه به نظر می‌رسد، الگوی اسلامی برای اداره شهرها لازم و ضروری است، چراکه بسیاری از مشکلات و مسائلی که هم اکنون دامن‌گیر اکثر شهرهای کشور شده، تجدد بدون پیش درآمد است.

طباطبایی تصریح کرد: چه در کالبد شهرها و چه در سبک زندگی شهروندان، تجدد سریعتر از تفکر به خانه‌های شهروندان ورود کرده و این خود آسیب بزرگی در آتیه آنها خواهد گذاشت. شهر اصفهان نمونه‌ای از یک شهر اسلامی ایرانی با ساختاری بسیار زیبا و مهندسی شده است که تمام مصلحت شهروندان را در آن دیده است؛ البته این اصفهان، اصفهان قدیم است، کما اینکه تجدد در این شهر نیز رخنه کرده است.

از هشتی خانه‌ها تا مطبخ خانه‌های پنهان

وی خاطرنشان کرد: از خانه‌های هشتی‌دار و میادین بزرگ مانند میدان امام گرفته تا کوچه بازارهای سنتی که با طاق و گنبد که نمادی از اسلام است پوشیده شده و اگر به داخل خانه‌های قدیمی گذری بیندازیم با مطبخ خانه‌هایی مواجه می‌شویم که فضایی جدا از فضای اصلی خانه دارد، چراکه اسلام و البته ایرانیان قدیم معتقد بودند که آشپزخانه یا همان مطبخ خانه حریم خصوصی بانوی خانه است، بنابراین این حریم همیشه به گونه‌ای طراحی می‌شد که بانوی خانه در آن احساس راحتی داشته باشد.

وی گفت: نکته مهم دیگر در طراحی خانه‌های اسلامی در گذشته جدا بودن مهمان خانه و اتاق‌های ساکنین خانه بوده و نکته جالب‌تر از آن وجود سرویس‌های بهداشتی در انتهای حیاط خانه‌ها بوده که در گذشته اثبات شده وجود سرویس بهداشتی (توالت) در خانه موجب ایجاد بیماری برای ساکنین آن خانه خواهد بود.

نقش شیشه‌های رنگی در ساختمان‌های اسلامی ایرانی

دبیر انجمن علمی اقتصاد شهری ایران ادامه داد: توجه معماران به چنین مسائلی در ساخت خانه‌ها ازجمله استفاده از شیشه‌های رنگی برای درب و پنجره‌ها زیبایی خاصی به خانه‌ها می‌داد؛ البته هدف از استفاده این نوع شیشه جلوگیری از تابش نور خورشید و ورود پشه‌ها در تابستان به داخل خانه بوده است. از خانه‌ها که خارج شویم میادین زیبای شهر اصفهان همچون میدان امام به گونه‌ای طراحی شده که محلی برای تجمع شهروندان برای ایراد سخنرانی بزرگان آن زمان بوده است، مساجد نیز خود مراکز این تجمع بوده است اما میتینگ‌های مهم در این میادین با جمعیتی بالغ بر یک میلیون نفر انجام می‌شده است.

قوانین اسلام در شهرهای اسلامی

این استاد دانشگاه اظهار کرد: از اصفهان که عبور کنیم شهرهای دیگری نیز مانند تهران، یزد و قزوین تابع این قوانین بوده‌اند بنابراین ساختار اسلامی در این دو شهر نیز به وضوح قابل مشاهده است؛ شهر دوره اسلامی به لحاظ ساختاری تداوم شهرسازی عصر ساسانی بود و عناصر کالبدی آن اکثراً برگرفته از فرهنگ غنی اسلام و نشانگر تمدن و فرهنگ اسلامی‌اند.

وی افزود: نمونه یکی از این شهرها قزوین است که هسته اولیه آن در زمان شاپور ساسانی شکل گرفته و به تدریج طی دوران اسلامی توسعه و گسترش یافته است و در زمان صفویه توسط شاه تهماسب به عنوان دومین پایتخت این دودمان انتخاب شده است.

قزوین پایتخت تمدن ایرانی اسلامی

طباطبایی تصریح کرد: قزوین نیز مانند تهران و اصفهان، یکی از شهرهای بسیار قدیمی در کشورمان است که از دیرباز تاکنون در هر دوره‌ای از تاریخ قرار گرفته نقش مهم و حیاتی داشته است؛ شهری سرسبز و بسیار زیبا که مقصد گردشگری افراد زیادی ایرانی و خارجی در ایام مختلف سال بوده است. همچنین به دلیل فاصله نسبتاً کم این شهر با تهران، سالانه افراد زیادی از پایتخت رهسپار این شهر می‌شوند، این شهر مملو از جاذبه‌ها و یادگاری‌هایی است که از تاریخ غنی آن برای ما آیندگان به جای مانده است.

وی خاطرنشان کرد: البته قزوین تا حدی، دلیل شکوفایی‌اش  این است که هم نزدیک به "تهران" است و هم نزدیک به استان‌های "شمالی و غربی"؛ همین نزدیکی‌اش هم باعث تأثیر بر اقلیم آب و هوایی این شهر شده و آن را تبدیل به یکی از بهترین شهرها برای مسافرت کرده و گردشگری است.

جاذبه‌های گردشگری شهر قزوین از خیابان سپه تا کاخ چهل ستون

وی گفت: اگر بخواهیم از جاذبه‌های شهر قزوین بگوییم خیابان سپه در بین اولین ها، تنها خیابانی است که برای اولین بار نه تنها در قزوین بلکه در سراسر ایران ایجاد شده است. در این خیابان که در دوره صفویان به وجود آمده، اتفاقات تاریخی بسیاری رخ داده است که خود یکی از جاذبه‌های گردشگری این شهر است. همچنین عمارت کلاه فرنگی قزوین را که به عنوان کاخ چهلستون هم می‌شناسید، یکی از دیگر جاذبه‌های شهر قزوین است. 

دبیر انجمن علمی اقتصاد شهری ایران اظهار کرد: سبزه‌میدان یا ( میدان آزادی)، نیز همانند میدان امام اصفهان محلی برای تجمع حاکمان دوره صفویه بوده است که در حال حاضر به دنبال افزایش گردشگران در کنار کارکرد تاریخی با حفظ نقش اجتماعی و عملکردی خود است که این امر با توجه به موقعیت مکانی و عملکردی شهر، سبزه میدان را در کنار مجموعه دولتخانه، به عنوان قلب شهر حائز اهمیت کرده است.

دیدگاه قرآن درباره شهرنشینی

وی گفت: در قرآن، واژه «مدینه» 14 بار، آن هم با «ال» تعریف، یعنی به صورت «المدینه» به کار رفته است و «قریه»، 60 بار به شکل‌های معرفه، نکره، مفرد، تثنیه و جمع دیده می‌شود. در اصطلاح قرآنی، همه آبادی‌های روی زمین ـ چه بزرگ و چه کوچک ـ با تابلوی قریه شناسانده می‌شوند مگر اینکه با ملاک‌های ویژه‌ای سازگاری داشته باشند.

صلاحیت فرهنگی اشخاص/ ارتباط اسلام و شهر نشینی

طباطبایی اظهار کرد: معمولاً در هر اجتماع انسانی، مردم از لحاظ فرهنگی دو گونه‌اند؛ برخی صالحند و مقیّد به آداب اجتماعی و قانون و شماری ناصالحند و ناهنجار و قانون گریز! این افراد، هر چند از لحاظ جغرافیایی در یک زیستگاه اجتماعی، همواره در کنار هم زندگی می‌کنند و از اهالی یک منطقه و آبادی به شمار می‌آیند، اما در حوزه ثبت احوال قرآنی، دارای شناسنامة یکسانی نیستند. قرآن مجید، انسان‌های صالح جامعه‌ای را شناسنامه شهری و انسان‌های ناصالح آن را شناسنامه روستایی صادر می‌کند.

وی گفت: بنابراین با مشاهدات فوق بین اسلام و زندگی شهری، رابطه خاصی وجود دارد و ترویج اسلام با توسعه و ترویج زندگی شهری متجلی شده است. تاریخ اسلام، با پی‌ریزی و ایجاد انواع مختلف شهر آغاز شده است. اماکن مذهبی در شهرهای اسلامی از عناصر بنیادی اسکلت شهری و فرهنگ اسلامی به شمار می‌آیند. تغییرات چشمگیر شهرهای اسلامی و تلفیق آن با فرهنگ کهن ایرانی شهرهایی زیبا را تشکیل داده و الگوی تمدن اسلامی ایرانی را به رخ جهانیان کشیده است.

دبیر انجمن علمی اقتصاد شهری ایران ادامه داد: شناسایی و تعیین قواعدی برای زندگی اجتماعی انسان که از آن جمله حقوق شهروندی است، نه تنها با مبانی دین مخالف نیست، بلکه بالعکس از لوازم حتمی و مبنایی زندگی افراد در جامعه اسلامی قلمداد می‌شود. از طرف دیگر، دین با در اختیار داشتن اصول مبنایی و ابزار استباط عقلی، توانایی کشف و وضع قواعد را در این ارتباط  دارد. بنابراین با توجه به چنین آثار تاریخی به جا مانده از گذشتگان ما که هر کدام آیینی را تداعی می‌کند بسیار حائز اهمیت است که الگوی شهر اسلامی ایرانی برای ارائه به جهانیان باشد.

وی افزود: با در نظر گرفتن الگوی شهرهای اسلامی در ایران من جمله شهرهای نامبرده شده و قزوین می‌توان یک الگوی اسلامی گردشگری و تاریخی را به رخ دنیا کشیده و شهر جاذب برای جذب گردشگر چه مسلمان و چه غیر مسلمان ساخت و این امر نه تنها به رونق شهرها کمک می کند بلکه در اقتصاد شهرها نیز موثر خواهد بود.

منبع: خبرگزاری تسنیم